«ژورنالیسم علم» راهی برای حفظ منافع کشور است
استفاده از ظرفیتهای ژورنالیسم علمی در پرداختن به اتفاقات و رویدادهای خبری پتانسیلی است که کمتر در رسانههای داخلی به آن پرداخته شده است. برهمین اساس در ادامه گفتوگوی تفصیلی با پرویز کرمی مشاور معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری را میخوانید.
مفهوم ژورنالیسم علمی چیست و چه مفاهیمی در بر دارد؟
مدتهاست که کشورمان در عرصه رسانه و مطبوعات قدمت و سابقه دیرینه دارد. حوزهها و بعضی از رستهها در واقع توانایی و پتانسیل مختلف در زمینه ژورنالیسم علمی دارند که با طول دوره پیدایش آن در ایران، از زمان کاغذ اخبار به این سو همخوانیهایی دارد. به عنوان مثال در بخش ژورنالیسم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی از تواناییهای مناسبی برخوردار هستیم و این موضوع به تواناییهای افراد صاحب سبک و صاحبنظر در این عرصه بر میگردد؛ اما در حوزه ژورنالیسم علم و فناوری علیرغم اینکه ما در این حوزه جایگاه خوبی برابر با پایگاههای علمسنجی در دنیا داریم؛ اما آنچنان که باید و شاید از افراد صاحب سبک و صاحب نام در این حوزه بهرهمند نشدیم. در واقع یک نوع کمکاری محسوب میشود.
برای فاصله گرفتن از این کمکاری نیازمند این هستیم که ساختارهایی در این حوزه ایجاد کنیم. این ساختارها هم به ساختار آموزشی حوزه ژورنالیسم علمی معطوف میشود و هم به بنگاههای مطبوعاتی و رسانهای و نیز به فریلنسرهای این حوزه مربوط می شود، لذا باید عزمی ملی و جمعی برای رفع این مشکل داشته باشیم.
دلیل کمکاری در حوزه ژورنالیسم علمی در کشور چیست؟
قبل از اینکه بحث ژورنالیسم علمی با تدبیر مقام معظم رهبری در معاونت علمی و هیئت دولت شکل گیرد، تقریبا ژورنالیسم علمی خیلی ضعیف، نحیف و ناتوان بود و معمولا خود خبرنگاران اذعان دارند که در مطبوعات یا رسانهها اعم از رسانههای مجازی و صداوسیما، مطبوعات علمی موضوعی تشریفاتی و فانتزی بود یا جایی که افرادی که از گروهها و سرویسهای دیگر باز میمانند به آنجا رهنمون میشدند؛ اما بعد از به وجود آمدن معاونت علمی با پیگیریهای مقام معظم رهبری نگاه به موضوع علم و فناوری در جامعه تغییر یافت. همچنین معاونت علمی و فناوری به طور مداوم و جدی این بحث را پیگیری کرد تا در این راستا یک زیست بوم علمی و فناوری نو مثل مراکز رشد، مراکز فناوری، پارکهای فناوری، شتابدهندهها و مراکز نوآوری و کارخانههای نوآوری در کشور تشکیل دهد. این بستر و زیرساختارها باعث شد که رسانهها و صاحبان بنگاههای رسانهای نگاه دیگری به موضوع علم و فناوری داشته باشند. نگاهی ضروری که تشریفاتی نبود تا جایی که منجر به رفع نیازهای کشور شد؛ همچنین سرویسهای علم و فناوری در رسانهها و مطبوعات جدیتر گرفته شد.
یکی از دلایلی که مانع پرداختن به ژورنالیسم علمی در کشور شد ناشی از این بود که هیچ بنگاه رسانهای موضوع علم و فناوری را جدی تلقی نمیکرد، لذا فرد صاحب قلم و کسی که از توانایی لازم در حوزه مطبوعات و ژورنالیسم علمی برخوردار باشد، خیلی کمتر در این حوزه باقی میماند؛ بنابراین یک خبرنگار یا ژورنالیست علمی به محض اینکه فرصت پیدا میکرد به رستههای اقتصادی، سیاسی و فرهنگی گرایش پیدا میکرد و این داستان مرغ و تخممرغ در روزنامه، مطبوعات و رسانههای ما تکرار میشد.
واقعیت این است؛ همانگونه که گفتم ظرفیت دانشگاهی، آموزشی و رسانهای به اندازه کافی در کشور وجود دارد؛ اما از این ظرفیتها به صورت غیرحرفهای و یا حداقلی استفاده میشود، به همین دلیل مردم و کشور در محاصره تبلیغاتی رسانههای غیرمسئول، معاند یا رقیب قرار گرفتهاند و هزینه رسانههای داخلی بیشتر از سودآوری آنها است.
میتوان اذعان کرد در گذشته پس از ورود فرد صاحبقلم در صورتی که در حوزه علم و فناوری رسانهها جدی گرفته نمیشد، بلافاصله به سایر گروههای خبری نقلمکان میکرد؛ اما هم اکنون چنین نیست بلکه به یک الزام تبدیل شده جایی که بنگاهها و مطبوعات این حوزهها را جدی گرفتند.
هماکنون پیشرفت علم و فناوری ما در دانشگاهها و شرکتهای دانشبنیان باعث ارزشافزایی، ثروتافزایی و دیپلماسی بالا در حوزه بینالملل شده است و این امر مهم منجر شد تا افرادی با توانایی بالا در حوزه ژورنالیسم قلم بزنند و امروز ماندگاری این افراد توانمند در این حوزه بیشتر شده است.
از طرف دیگر نوآوریهای این حوزه باعث جذابیتهای بیشتری شده است و افراد دوست دارند در این حوزه قلم زده و دیده شوند، لذا این حوزه میتواند محلی برای دیده شدن باشد. اگر ژورنالیسم علم به معنای واقعی و پرقدرت در جامعه ظهور پیدا نکند، این جامعه از رشد مطلوب در حوزه علم و فناوری برخوردار نخواهد شد. میتوان تأکید کرد که حوزه علم و فناوری برای دانشمندان، محققان و فناوران موتوری محرک و به نوعی یک مکمل است که باید این موضوع را جدی بگیریم.
در همین راستا معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به درستی و با قدرت پیگیر شد که دورههای آموزشی برای این افراد برگزار کند؛ همچنین در جهت پیشرفت و توسعه دانش، نشستها و رویدادهایی برای افراد علاقهمند برگزار کرد تا جاییکه آنها را به چشم همکار مکمل و به عنوان یک کمککننده دید و همیشه دست یاری به سمت ژرونالیسم علمی دراز کرده و خواهد کرد.
وضعیت ژورنالیسم علمی را در رسانههای مکتوب و رسانههای صوتی و تصویری بهویژه فضای مجازی چطور ارزیابی میکنید؟
علیرغم اینکه رسانههای کشور از وضعیت نابسامان قبلی به سمت بهترشدن حرکت کردهاند؛ اما متأسفانه هنوز در حیطه ژورنالیسم علمی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند.
کاربرد بومیسازی علم در حوزه رسانه چیست و آیا میتواند مزیتی برای رسانههای داخلی در مقابل ابررسانههای خارجی داشته باشد؟
یکی از ایرادها این است که نتوانستیم مطالب داخلی را در رسانههای دنیا منعکس کنیم؛ زیرا آشنایی کافی در نحوه برگرداندن زبان بومی به زبان بینالملل در رسانههای داخلی وجود ندارد. بررسیها حاکی از آن است که هم اکنون اقدامات مثبت و اثرگذاری در کشور در حال انجام است؛ ولی رسانهها موفق نشدهاند موفقیتها و دستاوردهای مردم و نظام را به زبان بینالمللی منتشر کنند.
وضعیت ژورنالیسم علمی در سطوح داخلی و بینالمللی را چطور ارزیابی میکنید؟
ژورنالیسم علمی در سطوح بینالملل خیلی مطلوبتر است؛ اما کشور ما هنوز با وضع مطلوب فاصله بسیاری دارد.
برای پیشرفت در بخش ژورنالیسم علمی باید چه راهبردی در پیش گیریم تا کشور را به سطح بینالملل برسانیم؟
ساختارهای علم و فناوری باید در این زمینه همافزایی داشته باشند. همه باید کمک کنیم که ژورنالیسم علم جایگاه و پایگاه واقعی پیدا کند. دانشگاههای ما باید به موضوع ژورنالیسم علمی با جدیت ورود کنند در حالی که هنوز در دانشگاههای ما ژورنالیسم عمومی تدریس میشود و در هیچکدام از دانشگاهها هنوز رشته تخصصی در این حوزه نداریم، حتی متاسفانه دانشگاه صداوسیما، دانشکده خبر، دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه علامه طباطبایی هنوز به موضوع ژورنالیسم علمی آنچنان که باید و شاید همپای رشد علم و فناوری در کشور نپرداختهاند؛ همچنین وزارت علوم به عنوان یک وزارتخانه سیاستگذار به علم و فناوری و آموزش ژورنالیسم علمی توجه جدی نکرده است، لذا به عنوان کسی که سالها در این حوزه قلم میزنم و در عرصه مختلف حضور دارم، از نهاد و ارگانهای مرتبط میخواهم که به ژورنالیسم علمی در کشور بیشتر بها دهند.
معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در راستای ترویج علم و فناوری در عرصه ژورنالیسم علمی چه اقداماتی در دستور کار خود قرار داده است؟
معاونت علم و فناوری ریاست جمهوری در همین رابطه، ستادهای راهبردی از جمله ستاد نانو، ستاد بایو، ستاد هوافضا، آب، خشکسالی و گیاهان دارویی تشکیل داده است؛ همچنین این معاونت در راستای القای پیام اهمیت موضوع ژورنالیسم علمی در معاونت علمی کشور ستادی با عنوان ستاد فرهنگسازی اقتصاد دانشبنیان در کنار سایر ستادها راهاندازی کرد که یکی از مسئولیتهای اصلی ستاد، پرداختن و توجه کردن به حوزه ژورنالیسم علم است وگزارش عملکرد و اقدامات این ستاد قابل دسترسی است.
ما نمیگوییم در این عرصه موفق بودیم؛ اما کمتوفیق هم نبودیم. این توفیقات هم با حمایت اعضای جامعه ژورنالیسم ایران حادث شده است تا از یک فضای نامطلوب ژورنالیسم علمی آرامآرام به سمت وضعیت مطلوب حرکت کنیم. یکی از پایههای محکم در این حوزه را میتوان در حرکت مطلوب فعالیتهای ستاد فرهنگسازی اقتصاد دانشبنیان معاونت علمی مشاهده کرد.
بنابراین باید رسانههای کشور را قوی کنیم و به ژورنالیسم علمی بیش از این بها دهیم؛ همچنین باید بخش خصوصی را وادار کنیم تا واقعیتها را بیشتر بشناسد و هرچه زودتر از این حالت زینت مجالس بودن در آید. معاونت علمی و فناوری رئیسجمهوری البته در حد بضاعت خود فعالیتهایی را در این زمینه شروع کرده؛ اما در ابتدای مسیر است و اگر فکری به حال عرضه علم، کالا و خدمات علمی و فناوری داخلی نکنیم همه چیز را به رقبای غربی و شرقی میبازیم.
کشورهای خارجی برای پیشرفت در بخش ژورنالیسم علمی چه اقداماتی انجام دادند؟ برای اینکه ایران در این عرصه رشد پیدا کند، مسئولان باید چه اقداماتی در دستور کار خود قرار دهند؟
هرچقدر که موضوع علم و فناوری در جامعه ملموستر باشد، نیاز و طلب به سمت این موضوع بیشتر میشود. اگر هم اکنون موضوع ژورنالیسم علمی نسبت به 10 سال قبل بیشتر مورد توجه سیاستگذاران، دولتمردان، مردم و دانشگاه بوده ناشی از اینست که موضوع علم و فناوری در جامعه از یک موضوع تشریفاتی خارج و به موضوعی حیاتی، اقتدارمند و ضروری تبدیل شده است. هماکنون حوزه اقتصاد دانشبنیان، شرکتهای دانشبنیان و استارتاپها شکل جهانی به خود گرفته است؛ به همین منظور نیازمندیم که این فتوحات جهاد علم و فناوری را در جامعه روایتگری کنیم و این روایتگری صورت نمیگیرد مگر اینکه ما ژورنالیسم علمی تنومند و فکور و آماده داشته باشیم. برای این منظور هم باید همه اضلاع سه گانه حاکمیت، نهادهای آموزش عالی، فناوری و بنگاههای رسانهای و ژورنالیسم کمک کنند که این ارتقا در زمان کمتر محقق شود تا با مسئولیت و کیفیت بیشتری به تعالی برسد.
نقش دانشگاهها و مراکز پژوهشی در حوزه ژورنالیسم علمی چیست؟
معاونت علمی برای اینکه به توسعه ژورنالیسم علمی کشور کمک کند باید خود را به دانشگاههای نسل سوم و چهارم نیازمحور و کارآفرین نزدیک کند. در همین راستا مراکز نوآوری را در دل دانشگاهها و شهرها بهوجود آورد تا رشد کنند. در نهایت اکوسیستم فناوری و نوآوری رشد پیدا کند؛ همچنین در دل این اکوسیستم یکی از مسائلی که به آن جدی پرداخته شده است، موضوع ژورنالیسم علم و افرادی است که بتوانند اطلاعرسانی و آگاهیبخشی را از زبان علم و فناوری به زبان عمومی جامعه ترجمه کنند.
نقش فناوریهای نوین در توسعه ژورنالیسم علمی چیست؟
هر چقدر جامعه در حوزه علم و فناوری پیشرفتهتر و تنومند باشد به تناسب آن ژورنالیسم علم و فناوری نیز بیشتر توسعه پیدا میکند؛ بنابراین باید علم و فناوری به صورت همزمان رشد و ارتقا پیدا کنند.
شکلگیری انجمنهای ژورنالیسم علمی در بهبود وضعیت چه نقشی دارد؟
این انجمنها در واقع فارغ از دولتها و نهادهای عمومی به ماندگاری، شفافیت و ارتقای مطالبات کمک بسزایی میکنند. فکر میکنم ژورنالیسم علمی ما نیازمند چنین ساختار مردمی و نهادها است. امیدواریم با یک وفاق جمعی به این امر مهم دست پیدا کنیم.
آینده ژورنالیسم علمی ایران را به چه صورت ارزیابی میکنید؟
آینده ژورنالیسم علم در کشور را رو به رشد، مستحکم و باکیفیت میبینم. برای اینکه جامعه ایرانی در حوزه علم و فناوری به سرعت رشد پیدا کرده و پلههای ترقی را در این حوزه طی کنیم، باید ژورنالیسم علمی جایگاه خود را در دل علم و فناوری کشور پیدا کند، لذا فارغ از معاونت علمی فضای عمومی کشور با داشتن نیروی انسانی خلاق و جوان، متخصص و تحصیلکرده رو به رشد بوده است. لاجرم ژورنالیسم علم در ایران در آینده از این وضعیتی که دارد، خیلی بهتر خواهد بود. در نگاهی کلی باید بدانیم روزنامهنگاری علم برای کشور یک ضرورت است که منافع ملی را در نظر میگیرد و با استفاده از این ظرفیت همه بخشهای علمی، دانشگاهی و آموزشگاهی از آن منتفع میشوند.
منبع: ماهنامه پیشرفت